Kow
iyo tobankii sano ee lasoo dhaafay Soomaaliya waxay ku jirtay dagaalo
sokeeye oo naf iyo maalba lagu waayey. Sideedaba ma jirto bulsho aan laga
helayn qilaaf. Bulsha kastaaba waxaa ku jira oo laga helaa fikrado kala
duwan, dano kala duwan iyo mabda´yo kala duwan. Haddaba bulshooyinku
waxay ku kala duwanyihiin waa noocyada qilaafka ee ka jira dhexdooda iyo
sida loo kala xaliyo. Waxaa isweydiin leh qilaafka anaga soomaalideena
heysta mawaxaa dhaliyey tartan kusaabsan awood? mid dhaqaale? mid deegaan?
mid mabda? Yuu qilaafku ka dhextaaganyahay: qabiilo? Dabaqado? Xisbiyo
siyaasadeed? Ururo diineed? Uruo bulshadeed? Sideebaa lagu xalin karaa
qilaafka ka jira maanta Soomaaliya? Haddaba sidaanu lawada socono qilaafka
maanta naheystaa wuxuu yahay mid ku saabsan tartan awood iyo mid dhaqaale
lagu raadinayo kana dhaxeeya shaqsiyaad soomaaliyeed oo ay faaiido ugu
jirto in xaalada Soomaaliya maanta ku sugantahay ay sii waarto. Waxaa
marka isweydiin& nbsp; leh
qofka muwaadinka ah ee soomaaliyeed maxaa dan ah oo ugu jira in Soomaaliya
xaalad dagaal ku jirto?
Waddan
jiri kara maleh muwaadin la'aan, muwaadinku waa aasaaska waddanka.
Waddanku jiritaankiisu wuxuu kasoo aasaasmay mabda ah in dadka isku
dhaqanka ah ee kunool degaan go´an ay dhistaan xukuumad iyaga matasha.
Shakhsiga muwaadinka ah wuxuu markaa ka tanaasulaa in ka mid ah
xornimadiisa muwaadinimo. Tusaale ahaan muwaadinka danbi gala wuxuu halkaa
ku weynayaa xaqiisii xornimo maadaama la dhigayo xabsi lana marin doono
ciqaabta sharcigu qabo. Xukuumadu oo kaliya ayaa leh awooda muwaadinka
looga qaadayo xornimadiisa (ilaahay ayaa awood leh). Xukuumada iyadana
waxaa saaran waajibaad ah inay baahida aasaaska ah ee muwaadiniinteeda
haqabtirto kuwaasoo ah: cunto, caafimaad iyo waxbarasho. Xukuumadu waxaa
kaloo saaran waajib ah inay muwaadiniinteeda ka caabiso dilka, dhaca,
hanjabaada, xirida iwm.
Sidaan
la wada socono mas´uuliyadii shaqsiga saarneyd iyo mas´uuliyadii
xukuumada saarneydba waa la gafay. Dhibaatada maanta Soomaaliya ka jirta
waxay kasoo jeedaa qaladaad badan oo isbiirsaday, qaladaadkaasoo qaladaad
lagu sii saxay. Laga soo bilaabo waqtigii xornimada la qaatay ilaa maanta
waxaa jira dad badan oo qalad ka fahansan micnaha xukuumada, shaqsiyaadka
haya maamulka xukuumada iyo sida lagu qabto jagooyinka xukuumada. Qaladka
aan xukuumada ka fahanay waxaa ka mid inaan u qaadanay waxaan anaga sidaan
doono kayeelno. Tusaalayaal badan ayaa jira oo cadeynaya in dad aan u
qalmin qabashada jagooyinka xukuumada ay qabteen. Dadkaasoo marar badan
aan aqoon ulaheyn jagada ay hayeen. Waxaanu taageero siinay dadka noocaas
ah maadaama ay qabiilkeena kasoo jeedaan oo kaliya, anagoo og in ayna
xaqiiqdii u qalmin maamulka. Hadaba waxaa isweydiin mudan maxaanu ka
sugnaa maamulkaas?
Waxaa
maantaa geesi noqday kii dadka laayay gacmihiisana dhiig ku qaatay, waxaa
maanta taajir noqday kii wax xaday oo xoolaha dadweynaha dhacay, waxaa
maanta wax garad noqday kii damiinka ahaa, waxaa maanta la dhageystaa kii
beenta badnaa marka intaasoo dhan waxay ina tusaysaa heerka aan maanta
marayno. Haddaba haddaan rabno inaan waddan yeelano oo aanu horumar gaarno,
waxaa loo baahan yahay in laga kaaftoomo kana xorowno shakhsiyaadka qabiil
walba ku jira ee maanta dagaalka ka wada gobol walba oo waddanka ka mid
ah. Waxaa kaloo loo baahanyahay in shakhsi walba oo naga mid uu kaligiis
rayi dhisto kana kaaftoomno ku ganbashada qabyaalada. Soo layaab maaha
sida ay ku dhacday in qabiil dhan oo ka kooban kumanaan qofood mar walba
ay isku rayi noqdaan.
Anigoo
soo koobaya qoraalkeyga waxaan dadweynaha soomaaliyeed oo dhan ku
boorinayaa inaan qaadno masuuliyad shakhsinimo kana kaaftoono waxyaabaha
dhibaatada inoo keenaya. Waxaa kale oo aan soo jeedinayaa in qof walba oo
shaqsi ah aan u fiirino shaqsi uu yahay ee aanan loo fiirin reerka uu ka
dhashay. Maadaama dad shisheeye ayna xalin karin qilaafka dhexdeena ka
taagan, waa inaan anaga xalkeeda helnaa, ileyn dad kale oo anaga
dhibaatadeena inaga badiyaa ma jiraane.
Hayaan
Cabdisalaan Ismaaciil, Sweden
hayan74@hotmail.com
|