XusuusNoow: AllPuntland wax faragalin iyo fikrad ah kuma laha qoraalada Akhristayaashu kusoo bandhigaan ogaalkooda iyo Fikirkooda, Kaalinta AllPuntland waxay ku kooban tahay oo kaliya baahinta sidaas darteed looma macnaysan karo inay ka turjumayso aragtida AllPuntland . Mahadsanid

Waxaa Qoray Qamar Sharif Haashim-Luna. lunas68@hotmail.com

 

 TAN WAA DHAN-DHAMIS

 Marka aan ka hadlo wuxuuw ahaan jiray Banaadir iyo ummada Banaadiri.marka Banaadir wuxuuw ahaa waddan iyo waddamo waxaa ka mid ahaa.Moqdisho,Marka,Baraawa,Jassiradaha Baajuuntaiyo Gendershe.Oo intaas ay lahayeen xukumaad iyo dowlado u gaar ah.

 Badanaaba waxaan maqlaa gobolka Banaadir ama magac kale ayuuw lahaa marka aan taariikhda aan dib ugu laabano.

 Marka Banaadir waxaa dib loo dhisay 622Hejir. waagaas wuxuu ahaa markii Nabigeyna(scw) uu ka orday (Maka) uuw u orday (Madiina) waa beryahaas uuw socday qilaafad diimeed ay Carab badan kasoo carareen dhulkooda siday nabad u helaan iyo ay diinta muslinka ay sii faafiyaan markaas waxay la degeen Persian-ka guryahaan aad maanta u jeedaan qaar badan waxaa la dhisay qarnigii 7aad ka horna waxaa dhistay (Persian) waxaa ka marqati ah xafadooda ugu qadiinka ahaa ka duugmay ay dhisteen maadaaama ay yihiin guryo lagu hordhisay bada horteeda sidaas bay u aasmeen guryihii hore qadiimka ahaa waxa kale ka marqaati ah Qabuurada laga helay Xamar-Weyne iyo Shingaani marqaati kale aan idiin xussusiyo masjidkii la rabay in dib loo dhiso oo laga dhex helay masjid kale ka qadiimsan oo ku qornaa af-persian sida qabuuraha masjidkas waxaa laga helay shingaani marka taas waxay na tusin in ay persian-ka ay xukumeen Banaadir sida magaca muqdisho waa af-persian uu mecnehiisu uuw yahay deegaankii boqorka(la residenza dello shah) waagaas iyo gumeysigii talyaniga waxay eheed magaaliiyin xukumayey Carab iyo Persian qarniyaal ka dib ayey la galeen iskaashi ayaga iyo Bantu(Jereerweyne)

waagaas wuxuu ahaa magaalooyin caan ah oo caalamkoo dhan laga yaqaano sida wadamadda Carabta,Shiinaha,Yurubta intaas waxa keenay dekada ama furdada ay ku lahaayeen oo ganacsi ween ka socday iyo warshadaha Cadarkaiyo Dharka(Aliindiga) ay u dhoofin jireen wadamada aan kor ku xusay.

 Banaadir maa af-soomaali ba ama af-kale? marka ma'ahan af-soomaali waa af-persian uuw carabna uuw noqdo maadaama wadamadda ay isku dhow yihiin midba erey ka qaata midka kale aan u laabto mecnaha uu leeyahay Banadir mida ugu horeysa waa(Bandar) mecnihuusu waa(Citta Stato) markay ka badan tahay hal wuxuuw noqonBanaadir maadaama ay ahayeen jamhuuriyad kala baxsan ayna isku asal ay yihiin sidas bay u noqotay Banaadir xukunka waxa heysan jiray Sheekh,Imaam,Khaadi ka dibna isku rogay Suldaan. Marka waxay ahayeen Boqortooyo yar-yar oo caan ah reer banaadir oo dhan ka dambeyeen suldaankooda iyo cullumadoodda dhaqan aaad u wanaagsan ay illaa hada sitaan.

 Waagaas waxaa imaan jireen dhulka Banaadir dad fara badan waxaa ka mid aha Boqorkii Shiinaha iyo qorale badan ka sheekeen jiray dhaqanka iyo bulshada iyo xukunka reer Banadir qoraalayaasha waxay soo gaareen Muqdisho,Marka,Baraawa,Baajiini,Gendershe ay wax badan ka qoreen aan magacyadooda halkaan ku koobi karin midbaan idiin gartay aan idiinka sheekayn ninkas reer Marooko magaciisa waa Ibn-Battuta uu ka hadlay uu magaca muqdishi sida waagan loogu dhawaqi jiray (MAKDASHAU) uuw san marna istecmaalin magac soomaali am wadan la yiraahdo soomaaliya wuxuu keliya uuw ku tilmaamay waxan aadyay Makdashau oo leeyahay waa wadan lacag leh oo xukun leh warshado ka jira xukumaadka wuxuuw ku tilmamay Carab,Persian,Hindi la shaqeeynaayey suldanka iyo ka shekeeyey cuntada ay cunaan reer banadir illaa hada ma'aysan isbedelin sidii bay u karsadan afkay ku hadlaan wuxuu sheegay wa af-makdashau marna ma'uusan sheegin af-soomali wuxuu soo maray muqdisho 1330kii qarnigii 14aad.

 Ka horna soo maray ayna wax ka qoreen reer Banaadir buugaag badan.622-632.qarnigii 7aad. 8aad. 10aad 11aad. 12aad. 13aad. 14aad. 15aad. 16aad. 17aad. 18aad. 19aad. intaas qarni aya wax laga qoray reer Banaadir ka dibna lagasii qoray inta ka dambeeyso 1930kii waxaa lagu qori jiray soomaaliya banadir markii dambe wuxuuw noqday gobol ama dhul ka mid ah soomaliya taana gumeysigii ayaa ka dambeeyay oo istecmaalay boqortooyadii Bari ay noqotay wadan soomaali.

 Qarnigii ugu xumaa oo reer Banaadir badan ku dhintay waxay eheed markii la bombardaareeyey  sannadkaas wuxuu ahaa 1498dii ee qarnigii 15aad bur-burkaas waxaa hogaaminaaayey Vasco De GAMA ahaa Burtuqiis Xamar la bur-buriyey ka dibna Baraawa intaas dhibaato ay reer Banaadir ku dhacday marna kama aysan seexan siday isku difaacaan ayna wadankooda dib u dhistaan taasna waxaa keenay kartida ay leyihiin reer Bnaadir ay yihiin Siyaasiyiin,Ganacsato,Cilmi-yahan,Waxgarad,Cullumaa'udiin,iyo halka dhaqan yio hal diin ay isla leyihiin taas baa awoodooda keentay in ay (Jassuuradoodda) ay dib u dhistaan.

ka dibna la baabi'iyey Hanoollaatadii agoon badan looga tagay ka dibna wa taad maanta aragteen waa dagalkii soo sokeeyey ee 1991dii taasna faalo uma baahna iyo xusuus.

Taasna maalin ayey ceriiriga ka bixi doonaan ay madaxoodda hoos uma aysan dhigayaan in ay kor u qaadaan.Way liitaan aan masaxno ma fillo in ay gari doonaan.

 Marka siday nagu soo galeen talyaniga 1836dii moqdisho waxaa xukumaayey suldaankii (CUMAN) ka dibna 1871dii uuw ugu tagay xukunka suldaankii (ZANZIBAR) waa markaas markay heshiis ka dhacay suldanka iyo nin talyaani ah oo rabay in uu ka ganacsado furdadii muqdisho waxay kala qaateen kunturaad oo ku qornaa magaca Banaadir marka khad hadii laga hadlay waakan khadkii reer banadir oo marqatiga u ah marka sannooyin ka dib ayeey talyaniga albabada u furmay markaas ma'uuwsan eheen gumeysi waxay eheed(Protettorato) ka dib uuw isku rogay gumeysi (colonia)1892dii intaas oo dhan weli ma'uusan jirin magac soomaali ama wadan la yirahdo soomaaliya waxay bilaabmatay in loogu dhawaaqo soomaaliya gumeysigii dhabta ahaa iyo dagaaladii ay kala mareen qabiilo ku abtirsada soomaali iyo markay talyaniga ay dhul badan qabteen maabka in lagu qoro soomaliya waxay bilaabmatay 1900kii inta ka horeysay wuxuu ku qornaa illa hada hadad ka doonatan bibyotegyaha waxaa ku qoran maabka Banaadir.

 marka Ibn-Battuta uu soo gaaray SEYLAC. uuw sheegay in suldaan xukumo ay leeyihiin xukun u gaar ah.

 Waagaas waxaa kale caan ahaa dhulka Bari ama Majeerteen oo loo yaqaanay (Terra dei Pun) oo maantane ay la baxeen magacoodii asaloowga ahaa (Puntland) oo xukun ka jiray qarnigii hore iyo tan maanta la maraaya ay leeyihiin xukun u gaar ah oo ummadoo dhan nabad ku helay. marka waxa kale jira nin faransiis ah ka qoray buug reer Bnaadir intay talyanigaba imaan dhulka banadir waxay eheed 1880kii.

marka taariikhda aniga ma qorin mana bedeli karo mana kordhin karo intaas ayey u jireen reer Bnaadir iyto taariikhdoodda qarni badan la qoray.

 Marka wey wanagsan tahay in laga hadlo nabada ama la sheego dadkaan walalaha aan nahay waa tan isku afka an nahay marka waxaa kale haboon in laga hadlo taariikhda reer Banaadir in ay ka mid ahayeen dadkii xureyey soomaaliya ee dhulka Banaadir weligii magac kale lama bixin loogama yaqaan calimkoo dhan magac kale waxaa keliya la aqoonsan yahay magac Banaadir marka EX-BANAADIR dhegteyda ku dhacay waa qallad Banaadir wa Banaadir mana la bedeli karo magacaan intaas qarni jiray hadana jiri doono .

marka halaga hadlo dhaqankooda xerkooda.Sawabtoo aha dadkaan waa dad dhoof(dhoofi jiray ay ku ganacsan jireen Shiina,Hindiya,Maldiive,Afrika,dhul carbeed,Waxayna ahayeen dadkii ugu horeyey ay lugta dhigeen italia marka wax ay ka sheekeyaan wey hayaan yan loo moodin in ay hor fadhiyan keliya harqankooda ama haweenkooda ay ka bixin sartooda waa dad soo dhoofi jiray ayna hadan dhoofaan marka reer Banaadir wax halaga barto waa dadka ilbaxnimada keenay.

Aqris wanagsan.

 

Qamar Sharif Haashim-Luna